Wydany przez Wydawnictwo Literackie zbiór opowiadań “Fantastyczny Lem" zawiera zestawienie najważniejszych w opinii czytelników opowiadań autora. Książka zaopatrzona jest też w posłowie Jerzego Jarzębskiego, wybitnego znawcy literatury i redaktora wielu wydań zbiorowych Lema. W skład wchodzi piętnaście opowiadań, na które czytelnicy głosowali w plebiscycie przed pierwszym wydaniem książki w 2001 roku. Trzeba dodać, że ze względu na to, iż autor miał ostatnie słowo na temat zamieszczonych utworów, wybór nie był w pełni demokratyczny.
Początkowo wydawnictwo poprosiło Jerzego Jarzębskiego o listę jego ulubionych opowiadań Lema, a następnie zestawiona została ona (w niewytłumaczony sposób) z wynikami czytelniczego plebiscytu (którego zasady również nie zostały wyjaśnione). Dopiero na koniec sam pisarz skreślił niezbyt lubiane przez siebie teksty i dopisał własnych faworytów. Efekt jest więc owocem kompromisս. Słowo “bias” samo się ciśnie na usta i trudno odmówić takiemu wyborowi stronniczości, choć czytelnicy mieli w nim wiele do powiedzenia. Pomimo iż mieli wpływ przynajmniej na kolejność zamieszczonych w tomie utworów, to sam zestaw jaki ostatecznie znalazł się w zbiorze jest co najmniej zastanawiający. To, że na pierwotny kształt listy największy wpływ miał nie miłośnik SF, a literatury pięknej, było z pewnością istotne. Innym czynnikiem, który miał wpływ na treści zawarte w zestawieniu jest długość utworów. To, że “Fantastyczny Lem” z oczywistych przyczyn musiał zawierać formy krótkie, wpływa na fakt, że z rankingu wypaść musiały rozbudowane powieści czy traktaty filozoficzne. Kolejne wydania zbioru po śmierci autora pozostały niezmienione.
Wśród opowiadań cyklu znalazły się obok siebie utwory bardzo ze sobą kontrastujące. Wolą czytelników na pierwszym miejscu znalazł się jeden z lekkich, humorystycznych “apokryfów”, którym Lem poświęcił w większości ostatnie lata swojego życia: „Sexplosion" (1). Na ostatnim zaś (15) pojawił się mroczny kryminał science fiction, “Terminus” pochodzący z “Opowieści o pilocie Pirxie”. Utwór przez odbiorców nie wiedzieć czemu ceniony mniej, jednak lubiany na tyle, że znalazł się ostatecznie wśród laureatów. Inne opowiadanie z tego samego zbioru, “Test” wypadło lepiej i wylądowało na dziewiątym miejscu tylko po to, by paść ofiarą bezlitosnego ołówka autora. Lem wykreślił z listy także inne wczesne opowiadania, jak “Doktor Diagoras” i “Szczur w labiryncie”. Wiemy, że autor nie był dumy z zauroczenia komunizmem w pierwszych utworach, takich jak “Astronauci” czy “Obłok Magellana”. Co jednak było przyczyną wykreślenia z listy tych skądinąd całkiem udanych i neutralnych światopoglądowo opowiadań - nie wiadomo.
Z rankingu wyłania się pewien obraz. Wygrały przede wszystkim utwory humorystyczne łączące groteskowy absurd z filozoficzną refleksją. Niekoniecznie te najlżejsze, choć i takie się znalazły. Drugie co do ilości na liście pojawiły się recenzje nieistniejących utworów. Na samym końcu znajdują się zaś klasyczne opowiadania fantastyczne i “hard” SF. Wśród zabawnych opowiadań znalazły się przede wszystkim opowieści z cyklu wspomnień |jona Tichego (pięć opowiadań), “Cyberiada” wraz z “Bajkami robotów” (po cztery utwory), natomiast wśród “apokryfów” - “Doskonała Próżnia” (trzy utwory). Mimo swego rozrywkowego charakteru większość utworów podejmuje tematy ważne i transcendentalne. Wysoko, bo na piątej pozycji znalazła się trudna i filozoficzna “Podróż dwudziesta pierwsza” (4) z “Dzienników gwiazdowych”. Pojawiają się pytania o istnienie i istotę Boga w “Podróży dwudziestej pierwszej” (4) czy „Non Serviam” oraz czy żyjemy w świecie naturalnym, czy sztucznie na nasze potrzeby wykreowanym w „Being Inc." (3). Następne w kolejności idą pytania o przyszłość cywilizacji w “Kongresie futurologicznym” (5) i opowiadaniu “Profesor A. Dońda” (7). O szansę w nadążeniu za stanowionym prawem i za żywiołowością ekonomicznych przemian autor zapytuje w “Tragedii pralniczej” (6). Wreszcie o niebezpieczeństwie, które pociąga za sobą nieopanowane dążenie do bogactw i władzy mówią “Trzej elektrycerze” (2) oraz “Podróż trzynasta” (13). Lem w swoich rozważaniach sięga do mrocznych i perwersyjnych zapętleń ludzkiego umysłu i erotyki w „Sexplosion” (1) i „Les Robinsonades" (12) oraz do tajników artystycznej kreacji w “Elektrybałtcie Trurla” (9).
W zebranych utworach interesujący jest wspólny dla autora i czytelników wybór tego samego stylu myślenia i pisania, który zaciera granice między powagą a żartem oraz nauką i mitem. Wspólna jest też chęć znalezienia odpowiedzi na pytania egzystencjalne i ważkie. Jednak na pytanie czy kosmos jest zabawny - każdy odpowiedzieć musi sobie sam.
Spis opowiadań:
- Simon Merril: "Sexplosion"
- Trzej elektrycerze
- Alistar Waynewright: "Being Inc."
- Podróż dwudziesta pierwsza
- Kongres futurologiczny. Ze wspomnień Ijona Tichego
- Tragedia pralnicza
- Profesor A. Dońda. Ze wspomnień Ijona Tichego
- Bajka o królu Murdasie
- Wyprawa pierwsza A, czyli Elektrybałt Trurla
- Arthur Dobb: "Non serviam"
- Jak Erg Samowzbudnik bladawca pokonał
- Marcel Coscat: "Les Robinsonades"
- Podróż trzynasta
- Maska
- Terminus
Wydawca: Wydawnictwo Literackie (2016)
